موزه مردم شناسی مشهد (تاریخچه،آدرس، تلفن، ساعت کار)آسان گردش

موزه مردم شناسی مشهد که به حمام مهدی قلی بیک نیز مشهور است یکی از بزرگ ترین حمام های ایران و از با ارزش ترین و قدیمی ترین حمام های شهر مشهد به شمار می رود.

این حمام در نزدیکی خروجی ضلع غربی حرم مطهر (صحن جامع رضوی) قرار گرفته است. موزه از بخش های مختلفی از جمله سربینه و غرفه های آن، هشتی، گرمخانه، آتش خانه، چاله حوض و موزه مردم شناسی تشکیل شده است.

تاریخچه:

مهدی قلی بیک جانی قربانی از امیران ترک خراسان و نیز از سران لشکری و سیاسی شاه عباس صفوی بوده است.
او منصب میرآخور (رئیس اصطبل شاهی) را نیز عهده دار بوده است.
بر اساس منصب های وی و وقف هایی که از او به جا مانده، می توان دریافت که وضعیت مالی بسیار مناسبی داشته است.
لذا دستور ساخت حمامی مجهز و زیبا به همراه یک قنات را داد.
سپس برنامه ریزی آن را طوری نمود که آب مازاد احتیاج حمام صرف مسجد گوهرشاد و برای آبیاری مزارع اطراف شهر مورد استفاده قرار گیرد.
با گذشت زمان، بنای این حمام بخاطر دخالت های غیر اصولی مانند اضافه کردن قسمت زنانه به سایر بخش ها چهره اصلی خود را از دست داد.
نهایتا در سال 1350 به تدریج متروکه شد.
در سال 1356 در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسید.
سپس بنا در سال 1378 بازسازی و وقف آستان قدس رضوی گردید و در سال ۱۳۸۵ به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد.

بخش های مختلف موزه:

حمام از هفت بخش مختلف تشکیل شده که عبارتند از:

سربینه یا رختکن:

نخستین بخشی که به آن وارد می شویم بخش سربینه می باشد.
دیوارهای آن مزین به کاشی کاریهای طرح دار و فیروزه است.
هم چنین نقاشی های چشمگیری در سقف آن دیده می شود.
قدیمی ترین آن به دوره صفویه و جدیدترین آن به اواخر دوره قاجاریه منسوب می گردد.
در این نقاشی ها افسانه های عامیانه، داستان های شاهنامه و بخش هایی از زندگی روزمره مردم کوچه و خیابان در دوره قاجاریه به تصویر کشیده شده است.
قوس های به کار رفته در معماری سربینه الهام گرفته از سبک معماری اصفهانی است.
این قوس ها به شکل پنج، هفت و شاخ بزی طراحی شده است.

غرفه های سربینه:

چهار غرفه در هر طرف سربینه قرار دارد که هر کدام کاربری متفاوتی داشته اند.
سه صفه یا غرفه مختص عموم مردم بوده است.
این غرفه به جهت تعویض لباس و قرار دادن وسایل شان به کار می رفته است.
چهارمین صفه مختص استفاده اشراف و بزرگان بوده و با نام شاه نشین شناخته می شده است.
تفاوت شاه نشین در اندازه و میزان نور و روشنایی غرفه بوده است.
فضایی نیز در سربینه برای صاحب حمام در نظر گرفته شده است.
در این فضا صاحب حمام به حساب و کتاب، ارائه خدمات و فروش لوازمی همچون لیف، صابون، کیسه و… مشغول بوده است.

هشتی یا میاندر:

بعد از سربینه فضای هشتی قرار گرفته که در واقع بین دو بخش سربینه و گرمخانه ارتباط برقرار می کند.
در میانه آن حوضچه آب سردی به منظور شستشوی پاها به هنگام خروج از گرمخانه وجود دارد.
این امر باعث کاهش حرارت بدن از طریق پا می شود.
هم چنین بدن را برای ورود به فضای سرد سربینه آماده و موجب جلوگیری از سرما خوردن افراد می گردد.

گرمخانه:

پس از هشتی، محل اصلی شستشو یعنی گرمخانه قرار دارد.
این بخش که با چهار ستون حمایت می شود، شکلی مربعی دارد.
سقف گنبدی شکل گرمخانه با چندین گلجام نور را تأمین می کند.
کف آن از سنگ های بسیار سختی پوشیده شده است.
این سنگ ها از اطراف مشهد جمع آوری گردیده و به منظور جلوگیری از نفوذ آب و انتقال عفونت به کار رفته اند.
هم چنین سه غرفه در اطراف گرمخانه به کار رفته که برای نشستن به هنگام حمام استفاده می شده اند.
در بخش غربی گرمخانه خزینه آب گرم وجود دارد.
سطح خزینه به مقدار کمی از کف بالاتر قرار گرفته است
در دو طرف بخش غربی اتاقی بنا شده که حوضچه های آب سرد به جهت ته نشین شدن گل و لای آب در آن قرار دارد.
قسمت شمالی گرمخانه نیز نظافت خانه قرار دارد.
در نظافت خانه مردم به از بین بردن موهای زائد بدن خود مشغول می شدند.
گرمخانه بیشتر مورد استفاده مردم عادی بوده است.
بخشی که خلوت گاه نام داشت مخصوص استفاده افراد مبتلا به بیماری های مسری و یا معلولین بوده است.
آب گرم خلوت گاه از دریچه تعبیه شده که به خزینه راه داشت تأمین می شده است.

آتش خانه (تون) یا گلخن:

پشت خزینه، آتش خانه حمام قرار دارد.
در آتش خانه به منظور تأمین حرارت و انرژی گرمایی حمام، آتش ایجاد می شده است.
تون تاب شخصی بوده که مسئولیت این کار را عهده دار بوده است.
وی با قرار دادن مواد اشتعال آوری مثل هیزم،خار و خاشاک و… درون کوره آن را روشن می کرده است.
جالب آن که انشعاباتی به نام گربه‌رو علاوه بر این که گرما و دود حاصل از سوختن هیزم را به فضای بیرون منتقل می کرده است.
هم چنین باعث گرم کردن کف و دیوارهای حمام نیز می شده است.
چرا که گربه رو کانال هایی باریک بوده که به صورت مارپیچ کف گرمخانه تعبیه و تا سربینه ادامه داشته است.
در انتها نیز به تعدادی دودکش که در دیوارهای سربینه قرار داشته اند می رسیدند.
خاکستری نیز که گاها در گربه رو باقی می ماند.
از این خاکستر به عنوان مواد شوینده و یا در ساخت ملات ساروج استفاده می کردند.
بنابراین سیستم گرمایش از کف که در معماری ساختمان های امروزی به کار می رود ریشه ای ایرانی دارد که نشان از خلاقیت و هوش معماران ایرانی در سالیان بسیار دور دارد.

چاله حوض:

چاله حوض نوعی استخر آب است که افراد پس از حمام کردن جهت آب تنی به آن وارد می شدند.
این مکان حمام مهدی قلی بیک با استفاده از تناسبات ساده به کار رفته در ساخت آن، ابعاد بزرگ تری نسبت به سایر حمام های دوره صفویه دارد.
استفاده از تناسبات ساده به کار رفته در ساخت این چاله حوض و انجام محاسبات طول، عرض، ارتفاع، ساخت ستون ها و وجود متناسب گلجام ها همگی بیانگر دقت بالا و هوش سرشار معمار حمام مهدی قلی بیک دارد.
در حال حاضر در این بخش از حمام مجموعه ای از عکس ها شامل عکس های قدیمی از حرم مطهر امام رضا (ع)، کسب و کار مردم در گذشته، وسایل زورخانه ای و تابلوهای نقاشی قهوه خانه ای در معرض دید عموم قرار داده شده است.

موزه مردم شناسی:

حمام مهدی قلی بیک پس از بازسازی کاربری متفاوتی پیدا کرد.
به همین منظور اشیائی همانند وسایل حمام، وسایل آرایش، پوشاک و منسوجات محلی خراسان، وسایل روشنایی، سماورها و قهوه جوش ها در فضاهای موجود در سربینه، گرمخانه و چال حوض به نمایش درآمده اند.

اطلاعات موزه:

آدرس: مشهد، خیابان اندرزگو، اندرزگو 13، انتهای بازار بزرگ فرش
تلفن تماس: 32241113-051
ساعت کاری: هر روز از ساعت 8 الی 12

بازدید از این گنجینه هنری که با گذشت 4 قرن از ساخت آن هنوز اصالتش را حفظ نموده بسیار شایان توجه است.

با توجه به نزدیکی این موزه به حرم مطهر امام رضا(ع) کافی ست قبل یا بعد از زیارت حرم، ساعتی را برای بازدید اختصاص دهید.

اگر از موزه مردم شناسی مشهد بازدید کرده اید، تجربه خود را با سایر کاربران آسان گردش در میان بگذارید.

وبلاگ