حرم مطهر امام رضا (ع) محل دفن امام هشتم شیعیان در شهر مشهد واقع شده است. این حرم از مهم ترین جاذبه های تاریخی کشور ایران و جهان اسلام می باشد. سالانه بیش از 28 میلیون زائر به این مکان مقدس مشرف می شوند. حرم رضوی مجموعه ای از مساجد، صحن ها، رواق ها، آرامگاه ها، موزه ها و کتابخانه را در خود جای داده است.

تاریخچه حرم رضوی:

• پس از شهادت امام رضا(ع) در سال 203 هـ.ق، پیکر پاکشان کنار قبر هارون الرشید به خاک سپرده شد.
• بنابراین آرامگاه اولیه حضرت همان بقعه هارون الرشید بود که توسط مأمون عباسی(قاتل ایشان) برای پدرش ساخته شده بود.
• در سال 400هـ.ق سلطان محمود غزنوی دستور به بازسازی بقعه داد.
• پس از صدمات فروان در سال 548، توسط سلجوقیان بنا مرمت و گنبدی کاشی کاری شده و مناره ای کنارش روی قبه ساخته شد.
• با حمله چنگیز مغول به خراسان بقعه دچار ویرانی و غارت شد، سپس سلطان محمد خدابنده در تعمیر آن کوشید.
• در دوره تیموریان حرم به کوشش شاهرخ تیموری و همسرش گوهرشاد بیگم توسعه قابل توجهی را پیدا کرد.
• در سال 821هـ.ق مسجد گوهرشاد که نخستین مسجد جامع مشهد بود ساخته شد.
• در اطراف حرم نیز مدرسه پریزاد، مدرسه بالاسر و مدرسه دودرب ساخته شدند.
• ایوان طلا در زمان سلطان حسین بایقرا و صحن انقلاب در زمان شاه عباس اول ساخته شدند.
• در دوره شاه طهماسب صفوی مناره های گنبد طلاکاری و مرمت شدند.
• در سال 932هـ.ق خشت های کاشی روی گنبد با خشت های طلا تعویض شدند اما در شورش عبدالمومن خان ازبک مورد غارت قرار گرفتند.
• در سال 1010هـ.ق شاه عباس دستور تجدید بنا را داد. در دوره او ایوان ها، غرفه ها و سردرها احداث گردیدند.
• به دستور نادرشاه افشار در سال 1144هـ.ق یک پوشش هشت ضلعی طلاکاری شده روی مقبره قرار گرفت.
• در سال 1233هـ.ق صحن آزادی به دستور ناصرالدین شاه قاجار به مجموعه حرم رضوی اضافه شد.
• در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعه حرم در دستورکار قرار گرفت.
• در سال 1353هـ.ش خشت های طلایی گنبد را برای شفافیت بیشتر مجددا آب طلا دادند.
• پس از انقلاب اسلامی طرح توسعه حرم با جدیت بیشتری دنبال شد.
• صحن های جمهوری اسلامی، هدایت، جامع رضوی، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره احداث گردیدند.

معماری حرم رضوی:

حرم مطهر امام رضا شامل مجموعه ای از صحن ها، رواق ها، ایوان ها، مناره ها، گنبد و ضریح می باشد.

صحن ها

• صحن فضایی باز هست که توسط رواق ها و ایوان های پیرامونش محصور شده است.
• مجموع مساحت صحن های حرم رضوی 225 مترمربع می باشد.
• صحن های انقلاب و آزادی دو صحن تاریخی حرم مطهر را تشکیل می دهند.
• صحنه ای جمهوری اسلامی و قدس بعد از انقلاب 57 احداث شدند.
• صحن های جامع رضوی، کوثر، غدیر و هدایت در طرح توسعه حریم رضوی ساخته شدند.
• صحن جامع رضوی بزرگ ترین صحن حرم است که در جنوب آن واقعا شده است.

رواق ها

• رواق فضایی مسقف و محصور در پیرامون حرم است.
• از معروفترین رواق های حرم رضوی میتوان به رواق امام خمینی، دارالمرحمه، دارالحجه، دارالهدایه، دارالرحمه و دارالحکمه نام برد.
• رواق امام خمینی بزرگ ترین رواق حرم است که عملیات مسقف سازی آن 4 سال به طول انجامید.

ایوان ها

• حرم رضوی دارای چهار ایوان مرتفع به اسامی طلا، عباسی، شرقی یا نقارخانه و غربی می باشد.

مناره ها

• مناره ها در قدیم به منظور اذان گفتن و نوعی راهنما برای هدایت مسافران ایجاد می شده اند.
• در حرم رضوی با احتساب دو مناره مسجد گوهرشاد، دوازده مناره وجود دارد.
• دو ایوان قدیمی تر یکی نزدیک به گنبد طلا و دیگری قرینه آن در بالای ایوان عباسی است.
• هر دو مناره دارای روکش طلا هستند و ارتفاع شان از کف صح 5/40 متر می باشد.
• مناره گنبد مربوط به دوره صفوی و مناره ایوان عباسی که به گلدسته نادری مشهور است مربوط به دوره نادریه است.

گنبد

• گنبد حرم رضوی دو پوسته ای است.
• پوسته درونی که از داخل حرم دیده می شود قدیمی ترین پوسته می باشد و به آن قبه می گویند.
• به روایتی این پوسته پیش از خاکسپاری امام رضا (ع) وجود داشته است.
• پوسته بیرونی نیز که به آن گنبد می گویند همان گنبد طلایی امروزی است.
• این گنبد اولین بار توسط شاه طهماسب صفوی با خشت های طلا آراسته شد.
• ما بین قبه و گنبد به ارتفاع 13 متر فضای خالی وجود دارد.

ضریح

تا کنون 5 ضریح برای محل دفن امام رضا (ع) ساخته و نصب شده اند.

1. اولین ضریح در سال 957 هـ.ق در دوره شاه طهماسب صفوی از جنس چوب، نقره و طلا ساخته شده بود.
2. دومین ضریح در سال 1160 هـ.ق در دوره شاهرخ میرزا (نوه نادرشاه افشار) نصب شد. این ضریح به یاقوت و زمرد مزین بود و نگین نشان نام داشت.
3. در سال 1238هـ.ق و در دوره فتحعلی شاه سومین ضریح از جنس فولاد ساخته و روی دومین ضریح قرار گرفت.
4. چهارمین ضریح در سال 1338 هـ.ش جایگزین ضریح سوم شد و ضریح دوم را در بر گرفت. این ضریح از جنس طلا و نقره و به نام شیر و شکر معروف بود.
5. ضریح پنجم که ضریح کنونی است از جنس فولاد و چوب گردو می باشد. این ضریح توسط استاد محمود فرشچیان طراحی و در سال های 1372 تا 1379 ساخته شد. عملیات نصب این ضریح 55 روز به طول انجامید و مستندسازی شد.

بخش های مختلف حرم رضوی و ویژگی های آنان:

بخش های مختلف حرم مطهر امام رضا شامل مساجد، آرامگاه ها، موزه ها، کتابخانه ها، دارالشفاء و مهمانسرا می باشد.

مساجد

1. مسجد گوهرشاد که شش قرن قدمت دارد در قسمت جنوبی حرم واقع شده است. این مسجد با 2873 مترمربع مساحت از وسیع ترین مساجد جهان اسلام است. مسجد گوهرشاد به دستور گوهرشادبیگم از زنان قدرمتمند خراسان در دوره تیموری ساخته شد و معمارش قوام الدین شیرازی بود.
2. مسجد بالاسر پس از خود حرم از قدیمی ترین بناهای آن به شمار می رود. این مسجد در دوره غزنویان و در سال 425 هـ.ق توسط ابوالحسن عراقی ساخته شده است. این بنا نزدیک ترین مکان به ضریح محسوب می شود.

آرامگاه ها

چهار آرامگاه مهم در حرم مطهر امام رضا قرار گرفته است.

1. آرامگاه پیرپالان دوز که مدفن شیخ شیخ محمد عارف عباسی است و در قسمت شمال شرقی حرم واقع شده است.
2. آرامگاه ابوعلی فضل بن حسن طبرسی مشهور به شیخ طبرسی در قسمت شمالی حرم واقع شده است.
3. آرامگاه شیخ الدین محمدبن حسن معروف به شیخ حرعاملی صاحب کتاب وسائل الشیعه در قسمت شمال شرقی صحن انقلاب قرار گرفته است.
4. آرامگاه شیخ بهاءالدین محمدعاملی مشهور به شیخ بهائی از دانشمندان بزرگ که در قسمت شمالی صحن انقلاب واقع گردیده است.

موزه ها

• مجموعه موزه های آستان قدس رضوی در ضلع شرقی صحن کوثر واقع شده اند.
• این مجموعه شامل موزه مرکزی (با 16 گنجینه تخصصی)، موزه فرش، موزه قرآن و نفائس، موزه آثار استاد فرشچیان و موزه هدایای مقام معظم رهبری می باشد.

کتابخانه ها

1. کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی که دارای بیش از 12 هزار جلد کتاب و در قسمت شرقی موزه آستان قدس واقع شده است.
2. کتابخانه مسجد گوهرشاد در بست شیخ بهائی حرم مطهر واقع شده است. در این کتابخانه بیش از 65 هزار کتاب وجود دارد و ظرفیت آن 200 نفر است.

دارالشفاء امام رضا

• مرکز درمانی سرپایی و شبانه روری برای فوریت های پزشکی در داخل حرم است و به صورت شبانه روزی خدمات ارائه می دهد.
• این مرکز در بست شیرازی واقع شده و دارای پنج پایگاه ثابت است.

مهمانسرای امام رضا

زیربنای مهمانسرای حدود 100 هزار مترمربع می باشد.

1. مهمانسرای حرم در دوره های صفویه، افشاریه و قاجاریه به عنوان مطبخ معموره شناخته می شد.
2. در دوره پهلوی نام آن میهمان خانه حضرتی نام گرفت.
3. پس از انقلاب نام آن به مهمانسرای امام رضا تغییر یافت.

سایر اطلاعات بازدید حرم رضوی:

• راه های دسترسی به حرم

چهار خیابان اصلی در اطراف حرم امام رضا(ع) وجود دارد که هر یک به ورودی های متفاوتی از حرم میرسد.

خیابان امام رضا (ورودی جنوبی): این خیابان به باب الرضا و باب الجواد از ورودی های اصلی حرم می رسد.

خیابان نواب صفوی (ورودی شرقی): این خیابان به بست شیخ حر عاملی متصل می شود.

خیابان طبرسی (ورودی شمالی): این خیابان به ورودی شیخ طبرسی حرم راه می یابد.

خیابان شیرازی (ورودی غربی): این خیابان به ورودی شیخ طوسی راه دارد.

• پارکینگ های حرم

در قسمت زیرگذر حرم رضوی چهار پارکینگ وجود دارد.

1. پارکینگ شماره یک با مساحتی حدود 56 هزار مترمربع در ضلع غربی صحن جامع رضوی واقع شده است.
2. پارکینگ شماره دو (پارکینگ کوثر) در ضلع شرقی صحن جامع رضوی قرار گرفته و فقط مختص خدام حرم است.
3. پارکینگ شماره سه به صحن هدایت را می یابد و ظرفیت 470 خودرو را دارد.
4. پارکینگ شماره چهار در کنار سر در شیرازی و با ظرفیت 521 خودرو واقع شده است.

• هتل های نزدیک حرم

هتل های بسیاری در نزدیکی حرم امام رضا (ع) قرار گرفته اند. از جمله این هتل ها می توان به هتل مجلل درویشی، هتل بین المللی قصر طلایی، هتل الماس 1 و الماس 2، هتل آپارتمان حیات شرق، هتل مدینه الرضا، هتل قصرالضیافه و… اشاره کرد.

• سایر جاذبه های داخل و اطراف حرم

از جاذبه های گردشگری داخل حرم می توان به مسجد گوهرشاد، موزه های آستان قدس رضوی، آرامگاه پیرپالان دوز، آرامگاه شیخ بهائی و… اشاره کرد.

از جاذبه های اطراف حرم می توان به بازار رضا، مدرسه علمیه عباسقلی خان، گنبد سبز، حمام مهدی قلی بیک، کلیسای مسروپ و خانه ملک اشاره کرد.

چنانچه قبلا به زیارت امام رضا (ع) مشرف شده اید، تجربه خود را با ما به اشتراک بگذارید.